Tradicionalna teorija književnosti uči nas da lirska poezija nikako ne može biti proizvod i dio žanra fantastike. Međutim, istorijsko ubrzanje civilizacije donosi nam i drugačije poglede kako na tradicionalnu teoriju književnosti, tako i na žanr fantastike. Poezija je jedan dio književnosti koji je zaista prošao skoro sve što možemo zamisliti: prvi poetski izraz kojim su se „služili“ svi, do toga da poeziju ne mogu pisati žene (najpoznatija priča je o tome kako je nastao Frankenštajn, ili moderni Prometej), preko toga da je bila rezervisana samo za elitne članove društva (da li je ikada?) pa sve do današnjih dana kada poeziju pišu svi. Uistinu svi.
Međutim, ono što se nameće kao jedno mišljenje učvršćeno u teoriji književnosti, ali i u praksi je to da ne postoji spekulativna poezija[1], odnosno da ne postoji poezija koja pripada svijetu fantastike jer se ta dva pojma međusobno prepliću i isključuju. Tako, veliki broj teoretičara ne priznaje spekulativnu poeziju – pa čak ni naučnofantastičnu poeziju[2]. Da je poezija već pola vijeka unazad krenula u korak sa životom čovjeka to nije strano onima koji se bave poezijom izvan zadatih okvira. Dokaz za to je kompjuterska poezija, a u časopisima i almanasima takođe imamo i odjeljke koji su posvećeni naučnofantastičnoj poeziji ali i spekulativnoj poeziji. Da je ovaj vid žanrovske poezije prepoznat govori i to da je u svijetu ustanovljen Međunarodni dan spekulativne poezije (treći novembar). Udruženje naučnofantastične i fantastične poezije odredilo je taj dan kao Međunarodni dan spekulativne poezije kako bi skrenuli pažnju na žanr poezije koja nastaje pod uticajem naučne fantastike, fantastike, horora i drugih imaginativnih žanrova[3].
Naravno, promatranje poezije u fantastici, odnosno čitavog tog polja, moramo prvo posvetiti jednom od najvažnijih imena u teoriji fantastike, a to je Cvetan Todorov. Zarad boljeg uvoda u problematiku, navešćemo neka njegova viđenja ove teme koja su udarila temelje prokužavanju poezije u fantastici.
Pesnička slika je kombinacija reči, a ne stvari, i nekorisno je, pa čak i štetno, prevoditi te kombinacije u termine čulne spoznaje. Sad vidimo zašto poetsko čitanje predstavlja opasnost po fantastično. Ako, čitajući tekst, odbacujemo svako predstavljanje i svaku njegovu rečenicu posmatramo kao semantičku kombinaciju, fantastično neće moći da se pojavi (označila M.N.); ono, kao što se sećamo traži reakciju na događaje onakve kakvi su oni u svetu koji se opisuje. Iz toga razloga fantastično može postojati samo u fikciji; poezija ne može biti fantastična (označila M.N.) (Todorov: 59).
Kako vidimo, Todorov je udario osnove tezi da fantastično može postojati samo u fikciji. A kao glavni razlog za to, pored ovoga do sad navedenog, Todorov smatra da je pesnički jezik obeležen mnogobrojnim sporednim svojstvima, pa tako odmah znamo da pravilna metrika, emotivan govor itd., u tome nas onemogućavaju (Todorov: 59). Dakle, Todorov se čvrsto, a i mnogi nakon njega, drži teze da je fantastika zapravo čitaočev/aktantov odnos prema narativnoj stvarnosti i emociji koju ta stvarnost izaziva. Rabkin je u svojoj teoriji donekle oslobodio stege Cvetana Todorova, te on fantastiku ne veže samo za narativne žanrove:
Osim toga, fantastika je ne samo narativni žanr, već se može pronaći i u drami, poeziji (označila M.N.), slikarstvu, muzici, i filmu. Razmatranja fantastike dopunjavana su uobičajenim istraživačkim metodama i književnom istorijom, jer su ta razmatranja utemeljena na atomskom elementu čitalačkog odogovora, što smo nazvali perspektivom. Perspektive se mogu složiti u konstelacije stavova, žanrovskih određenja pa čak i svjetonazori[4].
Dakle, sada smo došli do perioda u savremenoj teoriji književnosti da, pozivajući se na Rabkina, možemo reći i teorijski potvrditi da fantastika pripada svim, a ne samo narativnim žanrovima.
Poezija, nemimetička po osobini, ne potpada pod fantastiku, to je ono što navodi Todorov, ali trend koji se nameće ne može se zaobići. Može se postaviti opravdano pitanje da li akademsko priučavanje mora pratiti trendove, no moramo istaći da akademska zajednica mora pratiti bilò pisane riječi, bilo da je ona poetska ili prozna. O slobodi poezije najbolje je svjedočio Jan Mukaržovski, koji je govoreći o poetskom jeziku i normativnom jeziku rekao da što je čvršća jezička norma, to je poetski jezik bogatiji; čvršća norma pruža više prostora za rušenje. Isto tako možemo reći za poeziju i fantastiku: što je narativni svijet fantastike bogatiji i čvršći, lakše je preuzimati fantazeme i prenositi ih u poeziju i graditi lirski fantastički svijet.
Naravno, moramo napraviti otklon i pomenuti naučnofantastičnu poeziju koja se, možemo reći razvila iz signalističke/scijentističke poezije. No, prateći krute okvire žanra i postulata u žanrovskom duhu ne možemo i dalje govoriti o spekulativnoj poeziji, iako se ona unazad dvije decenije aktivno pominje po raznim časopisima, almanasima, zbornicima, dakle, ne samo forumima i internet zajednici koja okuplja poklonike fantastike.
Pođemo li od pojma čiji smo kod aktivirali na početku – spekulativna poezija, već sa tim svrstavamo se u polje fantastike i biramo fantastiku kao MO. Taj odabir svakako nije jednostavan, jer kako smo već rekli, teorija književnosti ne prihvata žanrovsku poeziju i fantastiku. Taj domen doseže samo do epske fantastike, dalje nikako. No, vodeći se onim što se nametnulo (nekad je to išlo vice versa) zaista možemo da govorimo o spekulativnoj poeziji. Ovdje sada prisvajamo taj termin sa nadom da ćemo ga koristiti u budućnosti onako kako to treba, bez dodatnih komplikacija i dvojbi kao što je to slučaj sa terminom fantastika.
Poezija kao rod drži se kruto svojih pravila, čvršće nego što je to slučaj sa prozom, ali vodeći se time da spekulativna fikcija kao nadređeni pojam okuplja naučnu fantastiku, epsku fantastiku i horor, možemo navesti da spekulativna poezija okuplja pod svoje okrilje: naučnofantastičnu poeziju, kompjutersku poeziju, eksperimentalnu poeziju i poeziju sa prefiksoidom epska. Pravljenje podjela nikada nije bio zahvalan posao pa tako ni ovaj nije – iz prostog razloga što se svi drže tradicionalno već ustaljenog i naviknutog. U ovom izlaganju neću pobrajati na koga se nešto odnosi već ću obrazložiti zašto je stvoreno pogodno tle za stavljanje, ili bar pokušaja stavljanja znaka jednakosti između lirike i fantastike[5].
Promatrajući svjetsku scenu ne možemo a da se zapitamo kako je došlo do toga da godinama unazad postoje udruženja koje se bave zaštitom naučnofantastične poezije dok ta ista poezija kod nas je javlja gotovo stidljivo sa svega nekoliko predstavnika i još manje kritičara. Analizirajući istorijske arhive koji su nam dostupni, a među njima kao najznačajnije izdvajamo tri broja časopisa Andromede, vidimo da se i tada, prije nekolike decenije javila potreba da se predstavi i poezija svijetu fantastike, no to su bili slabašni signali koji su gušeni narativnom prozom koja je uzimala pavac prvenstva – kako u pisanju, tako i u čitanju i stvaranju kritičke baze. Tako, urednik Andromede (No. 1) navodi: Danas, pak, pesnik ne smatra nauku ni rivalom, ni uljezom u njegov pesnički svet — nego integralnim delom toga sveta, sveta njegove mašte, u čitavom njenom rasponu od filosofskog ili dramatičnog pa do ironičnog odnosno humornog, koji i zaključuje ovu našu malu panoramu naučno-fantastične inspiracije u poeziji (Andromeda 1:416). Tada je napravljen otklon i na osnovu tematske okupacije autora (ali i njegove dokazane pripadnosti žanru napravljena sekcija SF poezije), što je i više nego za pohvalu. Možemo reći da se tada izborilo svojevrsno pravo da se i poezija stavi pod okrilje savremenog interesa fantastike. Kroz ta tri broja Andromede, zanijeta je klica proučavanja spekulativne poezije.
Međutim, možemo postaviti neka pitanja koja mogu dovesti do toga da se ova teza i teorija uruše. Nije dovoljno samo da kažemo da u svijetu postoji trend spekulativne poezije, nije dovoljno reći da postoji Međunarodni dan spekulativne poezije, da postoje udruženja, potrebno je i objasniti, predstaviti uslove koji dovode do toga da postoji spekulativna poezija. Već smo rekli da poetski svijet spekulativne fantastike nastaje tako što se fantazema iz narativnog svijeta dislocira u poetski svijet. Modelovanje poezije uveliko se razlikuje od modelovanja narativnog svijeta, jer lirski prostor je uži i ne dozvoljava kompozicijske zakonitosti kao što je slučaj sa narativnim tekstovima. Tako, poezija usložnjava svoje značenje oslanjajući se na već poznate tekstove; preko fantazeme prenosi se ne samo djelić poznatog svijeta fantastike već i sama metatekstualnost, te čitaocu biva poznata tematika poezije bez nepotrebnog građenja svijeta. Tako, iz svijeta epske fantastike možemo uzeti jednu fantazemu, lirski je oblikovati i možemo reći da pjesma biva uspjela ako zadovolji kriterijume jasnoće i sklada. Pjesma mora biti jasna, precizna, svijet mora biti postojan; ne moramo i ne možemo prihvatiti teoriju perspektive i osjećaja čitaoca i lirskog subjekta, dovoljno je da svijet ima jasan most prelaska iz narativnog u poetski.
Problem određenja spekulativne poezije (osim naučnofantastične) može biti riješen upravo na taj način: ukoliko postoji jasna i precizna metatekstualnost (ne mislimo na fanfikciju) ta pjesma je čista spekulativna a ne mejnstrima koji je od fantastike uzeo i više nego što bi priznao.
U biti, dolazimo do toga da spekulativna poezija uistinu postoji, njeno postojanje dokazano je preko najmanje jedinice fantastike: fantazeme, koja je sposobna i dovoljno otvorena da se poput mima prenosi iz jednog konstrukcijskog prostora u drugi. Fantastika je i više nego čvrst žanr sa svim svojim podžanrovima, dovoljno elastičan da dopusti i pretakanje svog svijeta u svijet poezije, a na pjesnicima je samo da ostanu dosljedni fantazemi i lirici te da pišu skladne pjesme koje će, nadamo se preživjeti i zaživjeti a da se ne utopi u tokove mejnstrim knjževnosti.
Todorov, Cvetan. Uvod u fantastičnu književnost, (Službeni glasnik, 2010)
[1] Speculative poetry je termin koji se učvrstio na Zapadu.
[2] Za naučnofantastičnu poeziju i dalje važi mišljenje da je riječ o signalističkoj poeziji.
[3] The Science Fiction and Fantasy Poetry Association has designated November 3rd as International Speculative Poetry Day to bring attention to the genre of poetry influenced by science fiction, fantasy, horror, and other imaginative genres.
[4] In addition, Fantasy is a genre not only in narrative, but in drama, poetry, painting, music, and film. Considerations of the fantastic have complemented normal methods of inquiry into both genre criticism and literary history because those considerations are based on an atomic element of reader response, what we have called perspective. Perspectives can be compounded into constellations of attitudes, genre definitions, even worldviews.
[5] Naravno, jasno nam je da se najvažnije teorije fantastike održavaju na osnovu već i više nego poznatih razmatranja mimezisa i odnosa prema stvarnosti. Najvažniji na tom polju je svakako Todorov, koji je cjelokupno fantastično teoretisanje zasnovao na čovjekovom doživljaju prema tekstu.