Jedna ugašena zvezda – Lazar Komarčić

Da li volimo da slavimo tuđe? Ili samo volimo da se pretvaramo da svet počinje sa nama i od nas i time što namerno previđamo ono šta je vredelo i šta je bilo, doprinesemo opštem zaboravu tako karakterističnom za ove prostore?

Sasvim sam sigurna da kada bih zaustavila neko dete ili čak i nekog starijeg na ulici i pitala da li su ikada čuli za Žila Verna, većina bi me verovatno pogledala čudno i popreko kao da sam neko ko je preskočio bitnu lekciju iz opšte kulture.

A kada bih pitala da li znate ko je Lazar Komarčić, verujem da bi najčešći odgovor glasio ‘nikad čuo/la’.

Što me dovodi do sledeće nedoumice: kako to da je jedan Žil Vern deo obavezne školske lektire, a da o čoveku koji se smatra autorom prvog SF romana na ovim prostorima, niko pojma nema. Izuzev nekolicine SF zaljubljenika. Kako to da od dvojice savremenika, jedan spada u najprevođenije autore sveta, a o drugome tek poneka crtica može da se nađe na internetu?

Lazar Komarčić (1839-1909) je bio osoba jednako raskošnih i raznovrsnih talenata, koliko ga je život nosio i vodio raznolikim putevima – bio je i krojač i učitelj i kafedžija, novinar, saradnik i urednik brojnih književnih listova u to vreme i  književnik. Rođen je u selu Glog, životni put ga je vodio preko Valjeva, Beograda do Crne Bare (kod Šapca). Upravo tu, u Crnoj Bari gde je upravljao kafanom i počinje njegova veoma plodna karijera pisca sa 11 objavljenih knjiga, pisca prevashodno okrenutog ka formi romana, što je forma koja će među književnicima na našim prostorima postati popularna tek sa nastupanjem XX veka.

Činjenicu da je sve do 70-ih godina prošlog veka Komarčić bio nepravedno zaboravljen, možda možemo pripisati i njegovom političkom i novinarskom angažmanu koji nije odgovarao tadašnjim eminentnim teoretičarima književnosti. To je rezultiralo time da Komarčić, iako je tokom života dobio nekoliko bitnih akademskih nagrada (nagrade Srpske kraljevske akademije na najbolje pripovedačko delo – roman „Jedan razoren um“ 1893. godine i za roman „Mučenici za slobodu“ 1907.) i bio veoma popularan među čitalačkom publikom, nije ušao u antologiju srpske književnosti Jovana Skerlića, koja je dugo bila merilo najboljeg u srpskoj književnosti njegovog doba.

Kao svestrana ličnost, uprkos brojnim nagradama, Komarčić je nastavio da teži novom, većem i dodatnim izazovima. Prvi je pisao detektivske romane a roman „Jedna ugašena zvezda“ (1902) je prvi naučnofantastični roman napisan na srpskom jeziku i uz dramu Dragutina Ilića „Posle milijon godina“ (1889) predstavlja temelje srpske naučne fantastike. Ujedno, roman „Jedna ugašena zvezda“ predstavlja i jedan od prvih romana naučnofantastičnog žanra u svetskoj literaturi, mnogo pre nego što je i sam žanr definisan pod tim imenom.

U vreme kada je nastao, roman „Jedna ugašena zvezda“ je bio jedinstven, potpuna novost za književnu i kulturnu javnost Komarčićevog doba.

Zašto onda nije izrodio slična dela i uspostavio novi književni pravac u srpskoj književnosti? Zašto je objavljen samo tada i nikad više i zašto se na njegov reprint moralo čekati čak 115 godina (Portalibris je izdao reprint ovog izdanja juče)? Da li ćemo možda biti svedoci i Komarčićeve „rehabilitacije“, kao što je to bio slučaj sa brojnim drugim književnicima, začetnicima žanra?

I o čemu to uopšte govori “Jedna ugašena zvezda”?

Za početak, roman se sastoji iz dva čvrsto isprepletana aspekta. Prvi je edukativni deo u kome Komarčić izlaže (zadivljujuće) poznavanje astronomije i astronomskih otkrića svog doba. Da je živeo i stvarao jedan vek kasnije, ovaj aspekt bi se slobodno mogao podvesti pod ’popularna astronomija’. Nadogradnja na te činjenice, urađena je fino i do te mere stopljeno, da se u jednom trenutku zapitate i posumnjate u svoje sopstveno poznavanje astronomskih pojmova i pojava.

Nakon Prologa „Naše nebo“, pisac nas vodi na predavanje u „O beskonačnosti vaseljeninoj“ u obližnjoj Kasini. Brojni sugrađani nisu baš ubeđeni prethodnim izlaganjima, a sam autor nakon predavanja ostaje izmučen nemogućnošću da pojmi svu veličinu, beskonačnost i bezvremenost vaseljene. Tako izmučenog, u toku noći ga posećuje neobični, prozirni mladić, viša inteligencija iz njegovog sna (za koga će se ispostaviti da je duh filozofa Laplasa) i vodi na put kroz beskrajne svetove vaseljene.

Čitajući deo u kome opisuje udaljavanje od Zemlje i put ka Mesecu, nisam mogla da se ne divim preciznosti u opisima promena okruženja i procesa, dok mi je kroz glavu sve vreme prolazilo “ali, ovo je napisano 60 godina pre leta u svemir, 60 godina pre prvog čoveka na Mesecu”. Ipak, slike su životne i jasne i nama toliko poznate i uobičajene.

Dalji put ih vodi do zvezde Mizara i planete Gamido, planete sa dva sunca i životom koji je tek u ranoj fazi. Opisi ta dva sunca u različitim životnim ciklusima (jedno od njih je na umoru) su toliko uverljivi i „potkrepljeni činjenicama” da se čitalac na trenutak trgne i priupita kako li smo stigli od sasvim  edukativnog na sasvim fantastični aspekt.

Na momente, ovo delo zalazi i na teren metafizičke rasprave, npr. kada se Laplasov duh, objašnjavajući životne cikluse sunaca, dotiče postojanja Boga i božijeg nauma u svemu, ističući zabludu naučnika koji sumnjaju u postojane božanstvenog „daha i iskre” smatrajući da njihova nesavršena zemaljska čula nisu kadra da osete božansko.

U mračnoj dalekoj rupi, malena tačka svetla krije, ispostaviće se, čak 10 hiljada sunaca. U tom zabačenom kraju svemira, nalazi se i planeta Arudža-Darin i na njoj grad (pomalo simboličnog) imena Gomor. Sunce koje je obasjavalo ovu planetu se ugasilo, iako je i dalje na momente znalo da bljesne usled poneke reakcije na njegovoj površini (koje je Komarčić uglavnom pripisivao eksplozijama nastalim usled borbe ’vode pare i vatre’). Grad na koji su naišli savršeno je očuvan i pripoveda o veličini i civilizacijskom napretku koji su njegovi stanovnici dostigli pre nego su izumrli, pre više miliona godina.

Tu se Komarčić bavi dvema temama (provlačeći kroz objašnjavanje Laplasa i neke svoje stavove, ne baš rado prihvaćene u tadašnjem društvu): usponom i padom civilizacija koje sve odlikuju ista glupost, isti primitivni nagoni, pohlepa i želja za moći, i ponovo metafizičkim aspektom, pričom o Bogu koji obuhvata istovremeno i prostornu i vremensku dimenziju, objašnjavajući i materijalno i duhovno u vaseljeni.

 Priča se u jednom trenutku prekida i našeg pripovedača vraća u stvarnost.

Priča, odnosno roman obiluje podacima, opisima zvezda i sazvežđa, merama, opisima fizičkih i hemijskih procesa. Komarčić se tu trudio da maksimalno prenese moderna naučna saznanja svog doba, iako su neka od njih iz današnje perspektive zastarela (izuzimam činjenicu da smo u proteklih 115 godina dobili i “izgubili” jednu planetu u Sunčevom sistemu). Čak i u potpuno fantastičnom delu romana, autor činjenice iznosi uverljivo i trudi se da ih potkrepi naučnim dokazima.

I tu nailazimo na prvi i najveći problem ovog dela. Autor “iznosi” činjenice. Servira nam priču a na mahove odlični opisi se gube i guše u moru činjenica, propratnih fusnota i očiglednom nedostatku ne samo (kvalitetnog) zapleta, već i ozbiljnije karakterizacije likova. Sve to čini ovo delo ravnim i bez dinamike koju bismo, recimo, susreli kod Verna koji je taj spoj odradio daleko više u literarnom duhu.

Činjenica da je edukativni deo odneo prevagu nad literarnim ne bi trebalo nikog da obeshrabri da ovo delo, koje će, nadam se sa reprintom postati i daleko dostupnije, pročita. U naučnoj fantastici, skloniji smo da onim prvima zameramo što su bili prvi, odnosno što su grešili. Zato, kao i obično, podsećam, u ovom slučaju i mnogo više nego pre, čitajte obavezno imajući u vidu vreme (i posebno mesto!) objavljivanja ovog romana. Tek tako ćete moći da u potpunosti sagledate svu njegovu viziju, širinu i pravi značaj. Možda ostanete i zatečeni. A ako vam sve to nije dovoljan razlog, pročitajte ga zato što predstavlja temelj i osnove opšte/SF kulture.