Mihail Afanasijević Bulgakov (1891-1940) najpoznatiji je po romanu ‘Majstor i Margarita’, koji je imao čak šest redakcija prije nego što je konačno objavljen. Međutim, taj roman nije njegov jedini doprinos fantastici. Pored njega imamo i ‘Pseće srce’, za koji se kaže da je satira umotana u naučnu fantastiku.
Svakako, ako za nekoga pisca kažemo da piše naučnu fantastiku, ono što uvijek dodamo jeste da je riječ o ‘žanrovskom piscu’. Da li ste nekada čuli tu nesrećnu konstrukciju uz ime Mihaila Bulgakova? Ne. Dapače da niste. On pripada ruskom književnom panteonu. Za života bio je progonjen, ali ne zbog naučnofantastične proze koju ima u svojoj biografiji već zbog političkih mimoilaženja sa tadašnjim državnicima.
Postavlja se opravdano pitanje: zašto romane ‘visoke’ književnosti ne tumačimo i analiziramo direktno kao naučnu fantastiku, ako svoju realnost zasnivaju na futurističkoj viziji svijeta u raljama nauke i tehnike?
Na prološkoj granici teksta, upoznajemo se sa glavnim akterom romana, psom, mješancem, lutalicom, koji se žali i kuka zbog bolova u kuku koje mu je nanio kuvar prosipajući vrelu vodu. Iz njegovog monologa saznajemo kakav je to pseći život, čemu se jedan mješanac nada, koga i šta voli. Uz gorku sliku predstavljenog života na hladnoj ruskoj ulici, na snijegu, provijava i humor, crni humor. Opaska koju pravi, kome je teže, njemu ili djevojci koja ide u svilenim čarapama ka svom ljubavniku (poklon od njega, dapače), budući Šarov, konstatuje da je njemu teže i da sebe žali više. Kroz taj početni dio upoznati smo sa tim da pas osjeća, da rasuđuje, ali i da uči. On je naučio boje, njihove oznake i neka slova, a dolazak u svojevrsni Raj, u stan gospodina profesora, koji se bori sa proleterima u svojoj zgradi, prilog je tezi da je put do Pakla popločan dobrim namjerama.
U ovom dijelu nema još uvijek naznake naučnofantastičnih kodova. U književnosti ni najmanje nije čudno da imamo psa koji govori. Međutim, prelomni trenutak za našeg mješanca bio je onaj kada su mu stavili ogrlicu oko vrata, i kada su ga nedugo zatim, nakon duge borbe, uspavali i stavili na operacijski sto. Ali, čak ni operacija koju izvode ne pripada domenu naučne fantastike, bar ne nama iz vizure XXI vijeka. Pas na stolu više puta umire, i biva oživljen injekcijama adrenalina, a nakon toga o njegovom stanju dobijamo informacije iz sveske doktora Ivana Arnoldoviča Bormentala. Opet, ništa vanredno, ništa neobično.
Operacija je počela 1924. godine, dvadeset i drugog decembra, i bila je revolucionarna, ali nije ispala onako kako su se profesor i asistent nadali, a o samom postupku, značaju, rezultatima čitamo iz profesorovog dnevnika koji prilično detaljno bilježi sve promjene i sva dešavanja na tijelu jadnog Šarova.
Naime, tokom jedne „bezazlene“ operacije koja je trebalo da „podmladi“ psa, dogodila se naučna greška, nešto na šta doktor i njegov asistent nisu računali i umjesto mlađeg psa, eventualno štenca, dobijamo čovjeka. Svakako, ovo nas uveliko podsjeća na dva klasika naučne fantastike: Frankenštajna Meri Šeli i Doktora Džekila i Mister Hajda R. L. Stivensona. Srž ovog teksta, pored, političke satire, čini nauka. Tako naučno čudo biva rođeno iz greške.
Teoretičar, Darko Suvin, kao diferentia specifica ovog žanra vidi nauku, i to objašnjava na sljedeći način:
Za istorijsku zabilješku, naučna fantastika je počela od prednaučnog ili proto naučnog pisanja, oduzimanjem ugleda satiri i naivnoj socijalnoj kritičkoj priči, pomjerajući se bliže sofisticiranim prirodnim i društvenim naukama.
Dakle, pozivajući se na Suvina, mi vidimo, da je ovaj roman sve ono što čini osnovu jednog naučnofantastičnog teksta. Usudiću se reći pravog naučnofantastičnog teksta, koji jednu sasvim običnu priču kroz nauku prevodi i u političku satiru. Možemo reći – čist bezobrazluk Bulgakova. Doduše, u ovom slučaju sve je bilo javno, sve je bilo transparentno. I ovaj roman kao i mnogi drugi posle njega, iskoristili su utjehu nauke da iskažu svoje nezadovoljstvo. To je na jedan način i bit književnosti. Prednaučno, protonaučno, a u XXI vijeku recimo postnaučno koristi se u službi promjena. I umjesto govora na trgovima, na gumnima (kako je to bio nekad običaj u Crnoj Gori), pisale su se naučne satire koje su prerasle u naučnofantastične romane, u spekulativnu fikciju koja je došla do tanke linije fantastičnog i ipak srušila barijeru. U takvim slučajevima dolazili su do nas manje ili više kvalitetni naučnofantastični tekstovi.
Kvalitet jednog teksta ogleda se kroz više sfera ili, recimo elemenata. Za djela fantastike kvalitet je uglavnom upitniji iz jednostavnijeg razloga, a to je prevođenje svijeta realnosti u svijet irealnosti. Međutim, prevođenje očiglednog u fantastične kodove iziskuje određene talente koje današnji pisci i ne mogu dosegnuti slobodno i jednostavno.
Ono što ovaj tekst čini naučnofantstičnim, ako se držimo Živkovićeve definicije naučne fantastike saznajemo, pomak stvarnog sveta i proširenje granica verovatnosti i nužnosti u meri u kojoj to dopušta nauka uzeta u svom hipotetičkom, ekstrapoliarizacijskom vidu.
Upravo u tom kontekstu posmatramo ovaj tekst. Roman objavljen tridesetih godina XX vijeka u Crvenoj Rusiji nije ništa do naučnofantastična kritika jednog društva i sistema, što nas opet vraća i podsjećanje na jednu od zadatosti/osobinu naučne fantastike – a to je, naučna fantastika je odraz i ogledalo društvene realnosti. A da bi se došlo do svega toga, elementi nauke uvode se jednostavnom leksikom, jednostavnim objašnjenjima, putem dnevnika. Psu su te večeri odstranjeni njegovi testisi i stavljeni ljudski, a pored toga izvršena je zamjena hipofize.
- decembar
U 8.30 časova uveče izvršena je, prva u Evropi, operacija po metodu profesora Preobraženskog: pod narkozom su odstranjeni testisi Šarova i umesto njih presađeni muški testisi, sa semenim kanalima, uzeti od muškarca koji je izdahnuo 4 časa i 4 minuta pre operacije, starog 28 godina, sačuvani u sterilizovanoj fiziološkoj tečnosti po metodu prof. Preobraženskog.
Neposredno po ovom, odstranjen je posle otvaranja lobanje deo mozga – hipofiza, i zamenjen čovečijim, od gorepomenutog muškarca.
Potrošeno 8 kubika hloroforma, 1 špric kamfora, 3 šprica adrenalina u srce.
Cilj operacije: organizovanje eksperimenta Preobraženskog s kombinovanim presađivanjem hipofize i testisa radi razjašnjenja pitanja prilagođavanja hipofize a kasnije i njenog uticaja na podmlađivanje organizma kod ljudi.
Operisao: Prof. Preobraženski
Asistirao: dr Bormental
U noći posle operacije: učestano naglo opadanje pulsa. Očekivanje smrti. Ogromna doza kamfora po metodu Preobraženskog.
Dakle, kako vidimo iz ovoga zapisa, cilj je podmlađivanje, ali, kako to biva (valjda) ne dolazi do podmlađivanja već naprotiv! Stvara se čovjek! Nećemo ulaziti u moralne dimenzije, pitanje opravdanosti ovog opita nad jadnom životinjom, nećemo ulaziti u revolucionarna tumačenja datog teksta (trenutno). Naprotiv, samo ćemo reći da je autor, (uistinu, prilično transparentno) iskoristio fantastiku, u ovom slučaju naučnu fantastiku za političke obračune. Uspješno ili ne – opet to je druga priča. Ono što je bitno jeste da se naučna fantastika kako tada, tako i danas nalazila na prvoj liniji odbrane ili napada u zavisnosti toga ko posmatra događaj. U skladu sa tim, nije ni čudo što je francuska vlada odlučila da uposli pisce naučne fantastike za poslove od državnog značaja, štaviše svjetskog. Svijetu je potreban širi um. Otvoreniji. Prijemčiviji za sve talase.
Biti pisac revolucionar posao je koji traje dok se revolucija ne dogodi. Biti pisac posao je koji traje čitavog života. A biti pisac fantastike posao je koji traje sve dok je moguće izvrtanje perspektive. Sve dok je neko sposoban da realnost upakuje a da pritom ne izgubi dodir realnosti. Da ostane prijemčiv za spoljašnje uticaje i da ih prevede tamo gdje treba. Međutim, pravi pisac fantastike je onaj ko osjeća pulsiranje umjetnosti, magle i prašine kroz riječi. Takvih je malo. Takav pisac biće u stanju da napiše najoštriju društvenu kritiku, da unese sve naučne izraze, da sve Zemljane preseli u Svemir, da porobi i druge kolonije, da doživi Kontakt! – i što je najvažnije, biće u stanju da napiše tekst dostojan čitanja. Bez obzira na to da li je samo fantazema ili naučna fantastika.
Tema naučnofantastičnih romana najčešće se definiše kroz dato društvo i njegov odnos prema tehnici. Međutim, posmatrajući ovaj roman ne možemo tu sociološku definiciju primijeniti na socijum – već jedino na čovjeka. Tako se nameće ideja da je tema romana naučne fantastike Pseće srce zapravo rekonstrukcija čovjeka. Stanisalv Lem u svojoj Summa tehnicae navodi da naš problem treba da bude usavršavanje čoveka. To usavršavanje prvobitno vidi kroz konzervativnu inženjeriju ili, kako to jednostavnije zvuči, kroz medicinu. Taj proces rekonstrukcije čovjeka ide dvosmjeno – prvo se čovjek stvara (iz greške) a zatim se taj stvoreni čovjek vraća nazad u prvobitno obličje jer takav kakav ispada nije dobar. Bulgakov bira najjednostavniji način da naučno definiše svoju društvenu satiru – izbor pada na najbezbolnije, najjednostavnije rješenje: operaciju koja ide u dva pravca. Ka eksperimentu, opitu da se podmladi pas a nastane čovjek i, na koncu od čovjeka psa – do prvobitnog psa. Ta konzervativna inženjerija je metod, cilj, sredstvo, kakva nauka i jeste u čovjekovom životu. Preko toga dobili smo predstavu čovjeka psa, onog čovjeka koji će ići uz latinsku poslovicu (doduše mi je modifikujemo zarad potreba teksta): „Čovjek je čovjeku pas (sic!).
Naravno, konzervativno inženjerstvo je uspjelo, međutim rekonstrukcija čovjeka pokazala je da čovjek kao takav nije za društvo u kome se nalazi, jer on je vječito nezadovoljan – opravdano ili ne. Ali, u biti nije mu dato da mijenja poredak, jer mijenjanje poretka znači i spremnost na promjenu sopstva. U redu, Šarov jeste doživio transformaciju, ali nije je tražio. Sve do operacije bio je sasvim zadovoljan postojećim stanjem. Meso, kosti, udoban ležaj, niko ga ne juri. Nije problem da istrpi i ogrlicu, ona je statusni simbol, problem je biti čovjek. Problem je prilagoditi se svim onim finesama koje nas odlikuju. Kako to već biva, naivan, neupućen, zalijeće se u revoluciju koja je tako svojstvena psima rata.
Na koncu, svi događaji, sve zgode i nezgode nisu paravan za nauku, njena istraživanja, nisu paravan za društvo. Sve to je moderno ogledalo homosapiensa. Najvažnije pitanje koje se postavlja jeste pitanje odnosa čovjeka i zvjeri, jer doktor prilično samouvjereno konstatuje:
Nauka još ne zna da zveri pretvara u ljude. Eto, ja sam probao i, kao što vidite, neuspešno. Govorio je izvesno vreme, a sada se vraća u prvobitno stanje (Bulgakov 2008:118).
Dakle, jedan nadasve običan naučnofantastični roman s početka dvadesetog vijeka jasna je i otvorena satira čovjeka. Može se reći da ovo teorijski satira, da pripada nekom drugom obliku, ali neka zasada to stoji tako. Na koncu, važno je osvijetliti momenat apsolutnog čovjekovog pada. Onaj trenutak kada zađemo u specizam, kada zađemo u stvari koje nisu bliske, koje nisu jasne, gdje se zastranjuje u haos i revoluciju bez presedana. Incidentni tekstovi koji se drže naučnofantastičnih okvira bivaju jednostavno polje za razračunavanje ne samo sa društvom, već i sa jedinicom mjere tog društva. A kako se u tom okruženju obračunavaju iste jedinke borba ponekad biva nepravedna. Zbog toga, naučna fantastika savremene književnosti otišla je korak dalje (odavno!) i umjesto običnih operacija okrenula se inteligentnim automatima. Ukinula je oči, usta, srce, testise, hipofizu i dala nam žice.
U biti, sve se svodi na to da tekstovi ne gore dok čovjek izgara sam od sebe do mašine. Jer, ipak je danas na djelu postnaučna fantastika.