„Svako dete, sem jednog, mora da odraste“ – jesu uvodne reči u romanu Petar Pan, autora Džejmsa Metjua Barija, kojima se otvara velika problematika odrastanja, porodičnih odnosa, konflikta između mašte i stvarnosti, ali i gubitka. Roman Petar Pan se često svrstava u književnost za decu, a njegovu popularnost su dokazale i ekranizacija u vidu Diznijevog crtanog filma, kao i mnogobrojnih filmskih adaptacija (od kojih je možda najupečatljivija Kuka, u kojoj Petra tumači Robin Vilijams). Dubina romana Petar Pan je zapravo neverovatna, a sama forma teksta toliko jednostavna i harmonijski skopčana sa složenim idejnim sadržajem da sasvim opravdava mnogobrojne statue podignute u čast ovog fiktivnog junaka, kao i genijalnog pisca koji ga je izmislio. Barijevo delo, koje se zasniva na izuzetno plodnoj imaginarnoj građi, jeste daleko od (kako se greškom i stereotipno smatra) jednodimenzionalnog štiva za „dečju zabavu“, i duboko počiva na tragičkoj, fantastičnoj, mitološkoj, ali i ironičnoj, satiričnoj i kritičkoj osnovi, koju bi mogao osetiti upućeni, elitistički ili tzv. „negovani“ čitalac (Eko, 2002), što se nadovezuje i na čuvenu misao Stenli Fiša da čitaoca određuje interpretativna zajednica i da čitalačka publika nije uistinu slobodna. (Fish, 1980) Mnogobrojne su analize ovog velikog romana, ali ovaj rad neće poći tragom školskog pismenog zadatka, ili „tipičnog“ tumačenja (ako ikda može biti reči o tipičnom tumačenju), već ćemo se fokusirati na mitološki aspekt Barijevog genijalnog dela, a zatim analizirati njegovu povezanost sa dubljim, značenjskim slojevima knjige, koji su prikriveni naizgled naivnim, dečijim, humorističnim ili banalnim situacijama i junacima.
Prvi mitološki znak je naravno dat u samom imenu glavnog junaka – Petar, ime koje asocira na hrišćanski mitos i apostola Petra (stenu, tj. kamen temeljac) i Pan, ime koje se vezuje za biće iz grčke mitologije, koje nalikuje satiru i svira u posebnu sviralu, baš poput samog Petra Pana. Ipak, komparacija Petra Pana sa Panom iz grčke mitologije ostaje do danas vrlo delikatna, budući da se grčkom panu po tradiciji pridaju seksualni simboli, pošto se ustalio kao znamenje plodnosti, vitalizma i nagona Erosa. Vrlo je teško zamisliti roditelja danas, a kamoli davne 1904. godine, da se oduševljava „dečijom“ lektirom koja se dovodi u vezu sa bilo kakvom, pa makar i metaforičnom ili mitološkom seksualnom konotacijom, i zbog toga nije iznenađenje da su pojedini ljubitelji psihoanalitičkog interpretativnog metoda odmah skovali glasine o mračnoj strani Barijeve ličnosti.
Ipak, ono što se uporno zaboravlja prilikom takvog tumačenja, jeste da Pan potekao iz grčkog mitosa ima mnogo složeniju ulogu od one da po čitav dan juri nimfe, zavodi boginju Meseca i svira u svoju frulu. Na primer, zanimljivo je da je baš Pan ono mitološko biće koje je uvedilo boga Apolona, izgubilo u muzičkom takmičenju, a onda i bilo odrano kako bi se njegova koža koristila kao kompas za zlatno runo. Tu kožu je Jason sa svojim Argonautima prišio na brod prilikom legendarne potrage, kao što i Vendi ušiva Petrovu senku, koju je odgrizao pas-dadilja. Zlatno runo je jedan od najsnažnijih simbola isceljenja i večnog života, što se može povezati i sa Berijevim večno mladim glavnim junakom, koji podučava letenju i na jedan poseban način usmerava dečiju maštu ka Nedođiji, zemlji iza prvog zraka sunca i zvezda, pošto je on i onaj koji „leči“ Darling-roditelje od opsednutosti novcem i pokazuje im da je istinsko bogatstvo u porodici, a ne materijalnim stvarima. Drugo mitološko čvorište je to što se u romanu implicira da Petar Pan vodi decu „na drugi svet“, da se stara o njima tokom tog puta kako se ne deca ne bi plašila ili zalutala. Taj opis je otvorio nedoumicu o fantastičnoj Nedođiji, zemlji gusara, Indijanaca, sirena i izgubljenih dečaka. Tj. ni danas dan nije baš najjasnije da li je Petar Pan minujaturno božanstvo smrti, vodič preminule i odbačene dece u carstvo duhova, kao što je to npr. u budizmu Kṣitigarbha, ili japanski Ojizō-sama, božanstvo koje čuva i vodi preminulu decu na drugi svet, kao i fetuse uništene abortusom. Toj dilemi dodaje i činjenica da se u prvim poglavljima romana otvoreno govori o nedoumici bračnog para Darlingovih da zadrže još nerođenu decu ili da ih se „otarase jer su skupa“, a postoji i onaj momenat u knjizi u kojem Majkl, kao treće i najmlađe dete govori da je on uvek neželjeno i moli Vendi da ga prihvati kao majka, a ne kao sestra. (Bari, 2011)
Međutim, ako bismo se zadržali isključivo na tom tumačenju dosta bi se suzila stvaralačka i idejna širina dela, jer je Petar Pan ujedno i okarakterisan kao izrazito svojeglav, bezbrižan, hvalisav i večiti dečak, koji je u stanju da se pretvara kako je izmaštano uvek java (a roman tvrdi i suprotno iako ne potcenjuje moć fantazije), i koji je u neprekidnoj potrazi za majčinskom ljubavlju koju oseća da mu nedostaje, ali nikad ne može istinski da pojmi. U tom smislu, postoji i ta tragička konotacija Pana kao glavnog junaka romana, jer on je večiti i uzaludni tragač stazama fanatazije, koje ga iznova i iznova dovode u dvorane pune nesmirenih unutarnjih aveti.
Drugi veliki mitološki sloj otkrivamo kroz lik kapetana Kuke, Petrovog glavnog protivnika. Na stranu Kukina karakterizacija kao glavnog oponenta, nosioca negativnih osobina (kukavičluk, prevrtljivost, podmuklost, krvološnost), kao i ironizacija legendarnih pirata kao što su Morgan, Crnobradi, kapetan Kid, Kuka predstavlja i izuzetno zanimljivu simboličnu figuru u romanu, budući da je on onaj koji se plaši sata, tradicionalnog simbola vremena i smrti, ali i da je vođa odraslih figura u Nedođiji, koje se uzimaju kao nosioci zla. Kuka je izgubio šaku u okršaju sa glavnim junakom i željan osvete izgubljeni deo tela zamenjuje metalnom kukom. Kuka kao predmet ima vrlo „ambivalentno značenje u svojstvu privlačenja i zatočeništva, kazne, i u pojedinim mitologijama kao npr. hinduističkoj predstavlja uništenje, dok u hrišćanskoj tradiciji kuka simbolizuje Hrista i princip logosa“. (Lampić, 2000: 70) Lik kapetana Kuke svakako se može povezati sa oba simbolička značenja, jer oba za Petra predstavljaju kontrastne i tanatosovske sile – prva koja je direktna implikacija oponenta i označitelj glavnog negativnog junaka, a druga ga označava kao princip „razuma“ suprostavljen fantaziji, što bi značilo Petrovo uništenje, kao i uništenje svega vilinskog (setimo se da se u romanu vile ubijaju rečima da se ne veruje u njih (Bari, 2011)). Kroz mitološku prizmu moraju se povući i još dva važna i konstituentska ženska lika romana – Vendi i Zvončica. Vendi je devojčica koja je očigledno očarana Petrom Panom, može se reći i da je zaljubljena u njega, što je dovodi u direktan sukob sa Zvončicom, koja pokušava i da je ubije. Ipak, Vendi je ujedno i okarakterisana kao devojčica koja vrlo dobro zna da mora da odraste i već se od malih nogu stavlja u ulogu majke. Postoji momenat u romanu kada Vendi tek dospe na ostrvo Nedođije, i posle bliskog susreta sa smrću, ona na poklon dobija kuću od izgubljenih dečaka i Petra Pana. Simbolika kuće je u ovom slučaju vrlo interesantna, budući da kuća u plemenskim religijama predstavlja i simbol duše kao centra bića, inicijatorski početak regeneracije preobražaja (a Vendi odrasta) ali i otelotvoreni princip velike majke (ona zamenjuje majku Petru i izgubljenim dečacima, pa čak i svojoj braći). (Lampić, 2000: 70) Zvončica, stvorena iz osmeha novorođenčeta, predstavlja sa druge strane direktnu sponu sa mitološkim i vilama kao demonološkim bićima, mada njen opis dosta asocira na male vile koje se susreću u irskim i engleskim legendama, posebno ako se uzmu u obzir njene dimenzije, psihološka priroda i zvuk zvončića koji je prate. Budući da je Zvončica takođe implicitno zaljubljena u Petra Pana, mitološka građa njenog lika se može dovesti i u vezu sa nimfama, što ponovo otvara novu dimenziju tumačenja i specifičnu problematiku koja povezuje simbol odrastanja i sazrevanja sa seksualnom zrelošću, do koje lik Petra Pana ne dospeva zbog čega se može tvrditi da on ostaje večno dete.
Dakle, da zaključimo – Petar Pan je delo koje poseduje visok nivo idejnog kvaliteta, harmonijskim odnosom forme i sadržine, ali koje je i pored toga prožeto narativnom destabilizacijom, uprkos tome što je uglavnom ispričano u trećem licu i što podrazumeva vidljivog čitaoca (onog kojem se obraća autorovo „ja“ iz samog teksta). Tom bogatstvu ideja i složenosti tumačenja koja ide sa njim, svakako doprinose i mitološki slojevi romena, koji svojom upotrebom i specifičnom pozicijom u odnosu na temu i fabulu, još jednom potvrđuju da je Barijevo stvaralaštvo ostvarilo vanvremenski potencijal remek dela.