Prihvatajući 1895. godinu i prikazivanje filma braće Lumière „La Sortie de l’usine Lumière à Lyon“ u Indijskom Salonu kafea Grand u Parizu kao početak ere filma, istoričar prihvata i bitnu razliku između pojmova filma i kina, čija priča započinje preko deceniju kasnije.
Različiti pristupi filmu kao umjetnosti i komercijalnom faktoru postojali su i postoje od prvih dana ovog medija. Od imitacije pozorišta, koju su neke nacionalne škole (osobito ona u Carskoj Rusiji) razvile u „entertainment“ na visokom nivou, preko ranih vestern filmova do mreže Nickelodeona, preteče kino sala, film je vrlo rano dobio većinu karakteristika po kojima ga i danas definišemo. Većina filmskih žanrova nastala je još prije prvih dana Hollywooda (godina „osnivanja“ je 1910), sa izuzetkom vampirskog filma čiju kreaciju zahvaljujemo filmskom umjetniku imena Friedrich Wilhelm Murnau i njegovom remek djelu „Nosferatu, eine Sinfonie des Grauens“ (1922).
Prvi koraci: George Méliès
U slučaju naučne fantastike, ovaj veoma popularan žanr književnosti rano je adaptiran za film. Slavni francuski režiser-pionir George Méliès već je 1902 snimio prvu filmsku verziju romana Jules Vernea „Put na Mjesec“. „Le Voyage dans la Lune“ prikazivan je od septembra 1902 u Parizu, a uskoro i u ostalim velikim gradovima Evrope i Amerike. Zahvaljujući zakonskim trikovima i – u principu – čistoj prevari, izvjesni gospodin Edison došao je u posjed nekoliko kopija filma namijenjenih sjevernoameričkom tržištu, te ih prodao na svoju ruku u SAD, oštetivši time prava autora na više načina. Kako se radilo o počecima filma (i u komercijalnom i u umjetničkom smislu), ni nacionalna zakonodavstva nisu pružala neku veliku zaštitu od plagijatora i opšte otimačine ideja i motiva između autora. U slijedećim decenijama ova situacija će se bitno promijeniti, posebno nakon otvaranja prvih kino sala i umnogostručenja profita za rane filmske studije i režisere. Mnoge kopije spomenutog legendarnog filma „Nosferatu“ će tako biti uništene 1925, nakon sudskog spora između udovice Brama Stokera (autora romana „Dracula“, predloška za film) i vlasnika filmskih prava.
U kratkom filmu „La Lune à un mètre“ (1898), autor se već bavio Mjesecom i prikazao ga kao kuglu sa licem, sličnom onome kasnije upotrebljenom u „Putu na Mjesec“.
Dok se ne može govoriti o vjernoj adaptaciji predloška (Verneov roman iz 1865. ima nešto manje od 200 strana, a Méliès-ov film traje samo 16 minuta), stil, kostimi i radnja prikazani u filmskoj verziji okvirno poštuju naraciju iz originala.
Film počinje prikazom astronomskog kongresa, učesnici su prikazani u odjeći nalik na onu koju bismo pripisali srednjevjekovnim čarobnjacima iz stilizovanih i romantizovanih predstava devetnaestog vijeka. Nakon toga režiser pokazuje pripremanje rakete za put na Mjesec, let rakete, te sletanje. Slijede snježna mećava, silazak astronoma u unutrašnjost trabanta, borba protiv urođenika, bijeg astronoma, povratak na Zemlju, spašavanje kapsule iz okeana, i na kraju slavlje i odlikovanja za astronome. Vizuelni pristup ovom djelu je za autora očigledno bio podjednako važan kao i fabula. Rekviziti su – sa današnje tačke gledišta – zastarjeli, ali su namjera i značenje pojedinih simbola i danas „čitljivi“. Treba napomenuti i da je u doba ranog nijemog filma tehnika tek u povojima. Tako još nema govora o pokretnoj kameri, a ni o nekom bitnijem efektu uvećanja.
Ono što Méliès-ovu verziju čini ranom naučnom fantastikom je sama tema leta na Mjesec (67 godina prije prvog stvarnog spuštanja na satelit), ali i detaljni prikaz futurističkih tehničkih rješenja, kao i dijalektički pristup tematici. Već u ovom filmu imamo opis i definiciju nekih ključnih elemenata i narativa iz pojedinih (prije svega svemirski orijentisanih) podžanrova naučne fantastike: opis napuštanja Zemljine orbite (često korišten motiv u npr. Star Trek franšizi), oružani sukob sa „vanzemaljcima“ (prisutan u većini filmova, serija, romana i stripova sa „zvjezdanom“ tematikom), ili detalji samog leta/putovanja kroz svemir (praktično sveprisutna tema u kasnijim SciFi djelima). Jedan kadar iz filma postao je kultna ikona za rani nijemi film, prikaz Mjeseca kao ogromnog lica, u čije desno oko se zabila raketa sa Zemlje.
Méliès će do 1911. godine snimiti još mnoge kratke i duge filmove, od kojih će neki postati internacionalni hitovi. Profesionalizacijom kino „biznisa“ mali neovisni umjetnici kao Méliès gube tlo pod nogama. Od 1911. do 1914, naš autor će raditi za filmskog giganta Pathé, nakon toga prestaje njegova aktivna uloga u istoriji filma.
Pathé će „Put na Mjesec“ snimiti još jednom: španski pionir filma Segundo de Chomón je režiser filma „Excursion dans la Lune“, čija radnja je skoro u potpunosti preuzeta iz originalnog djela. Slijedeća verzija došla je iz Hollywooda krajem pedesetih prošlog vjeka. Desetak godina nakon toga nastaje britanska verzija, kasnije i jedan TV-film iz Švajcarske. Wikipedia nam i ovdje nudi direktan pristup kopijama de Chomónovog filma, i samog Mélièsovog djela.
Prva verzija Frankenstein-a (USA 1910)
Roman „Frankenstein, the modern Prometheus“ koji je Mary Shelley napisala 1818. godine, do danas je predložak za mnoge vjerne, satirične, horor, komične i druge verzije ovog istinski vizionarskog djela mlade spisateljice, koja je inspiraciju za tekst našla na putovanju kroz Njemačku. Sam tekst bavi se naučnim, filozofskim i etičkim posljedicama stvaranja vještačkog, mehaničkog života. Dok je lik Frankensteina veoma prisutan u modernoj (i postmodernoj) kinematografiji, njegovo značenje transcendiralo je iz domena umjetnosti u domen svakodnevne upotrebe – sve sa odgovarajućim narativom koji je nadahnuo nebrojene interpretacije, da ne zaboravimo vrstu Borg, bitne antagoniste u Star Trek svijetu, koji djeluju kao mutirano Frankensteinovo stvorenje iz neke zlokobne budućnosti.
Prva adaptacija ovog romana snimljena je 1910. godine za Edison Studios, dužina originalne verzije filma je ista kao i u „Putu za Mjesec“, 16 minuta. Ni ovdje se ne može govoriti o vjernom prikazu djela, pri čemu je režiser James Searle Dawley (autor oko 300 filmova nastalih između 1907 i 1918) bitno promijenio kraj filma, „uštedivši“ time nekoliko sekvenci iz knjige. Akt kreacije monstruma zauzima nekoliko scena u filmu, ograničava se, međutim na vrlo pojednostavljeno objašnjenje procesa. Gluma u filmu je veoma teatralna, čak i za standarde ranog nijemog doba. Autor zanemaruje filozofske i etičke aspekte i nudi naraciju koja bi se prije mogla smjestiti u rani horor, nego u naučnu fantastiku ili nagovještaje steampunka. Library of Congress na svojoj internet stranici nudi restauriranu verziju filma u trajanju od 12 minuta.
Un matrimonio interplanetario (I 1910)
Treći značajniji pionirski uradak iz područja (naučne) fantastike bio bi italijanski film „Međuplanetarni brak“, snimljen i prvi put prikazan 1910. godine. Originalna verzija trajala je 15 minuta, Filmski Muzej u Torinu objavio je 2014. godine trinaestominutnu verziju filma sa engleskim međutekstovima. „Matrimonio“ je jedan od samo dva filma koje je napisao i snimio autor Enrico de’ Conti Novelli da Bertinoro.
Fabula filma je jednostavna: glavni junak imena Aldovino promatra zvijezde teleskopom i tako na Marsu pronađe lijepu djevojku imena Yala. Kako je i Aldovino naočit, a Yala je kćerka lokalnog astronoma, tako i ona teleskopom pronađe njega i rađa se ljubav; da bi se ista ostvarila, mladi junaci moraju ispuniti zadatak…
Tema i motivi ove pripovijesti oslanjaju se na stari (još u antičkoj književnosti prisutni) narativ o „zabranjenoj ljubavi“ i sreći uslovljenoj nekim zadatkom koji postavlja otac „mlade“. Veoma uspjeli stilizovani crteži Svemira, Mjeseca i Marsa, te pejzaža i glavnog grada potonjeg predstavljaju specifičan element na početku filma. Dok se u ovoj sekvenci ne može govoriti o animaciji, jer u kadru vidimo uvijek isti crtež krajolika i grada na Marsu, stil i izrada crteža podsjećaju na kasnije umjetničke predstave o drugim planetama, pogotovo na one sa naslovnica američkih „pulp“ magazina pedesetih godina. I opservatorij na Zemlji, kao i onaj na Marsu opremljeni su i djeluju daleko vjerodostojnije nego kulise Dawleyjevog Frankensteina. Mladi ljubavnici komuniciraju između planeta putem telegrama (!), ovaj proces je prikazan u (kratkoj) animiranoj sceni. Iz nekog razloga, otac mlade zahtijeva od Aldovina da se za godinu dana susretnu na Mjesecu. Slijedeće sekvence pokazuju pripreme i gradnju rakete za let do satelita, sa scenama koje na momente zaista evociraju (mnogo kasnije nastali podžanr) steampunk. Dalje scene pokazuju i polijetanje delegacije sa Marsa, susret na Mjesecu te vjenčanje glavnih likova.
Režiser je u ovoj naučnofantastičnoj ljubavnoj komediji posvetio mnogo pažnje rekvizitima, kulisama i kostimima; verzija koju je torinski muzej postavio na internet može se naći ispod.
Enrico Novelli nastaviće karijeru kao režiser za tuđe scenarije; Dawley će i dalje snimati filmove; samo Méliès će nakon Prvog Svjetskog Rata biti potpuno zaboravljen.
A ukoliko volite unikatne ručne radove, posetite naše prijatelje na Epic Fantasy Shop-u.